Frankenstein 200 jaar: Mary Shelley herleeft

Het jaar zonder zomer

Door de grote hoeveelheden as die er in de atmosfeer werden geworpen als gevolg van de uitbarsting van de vulkaan Tambora op Sumbawa, iets ten oosten van Java, in april 1815, werd 1816 het jaar zonder zomer. Oogsten vergingen, hongersnood en een cholerapandemie volgden. Eindeloze ellende en fantasieën over het einde van de wereld, geen straaltje zon te bekennen: je zou aan minder willen ontsnappen door op vakantie te gaan.

          Van 10 juni tot 1 november huurde Lord Byron de Villa Diodati, aan het meer van Genève. Byron had naast bovenstaande nog enkele goede redenen om Engeland te mijden: een scheidingsschandaal en groeiende schulden. Byron werd vergezeld door zijn lijfarts John Polidori. Zijn vriend Percy Bysshe Shelley huurde iets verderop een vakantiehuis, Maison Champuis, met zijn aanstaande, Mary Godwin en hun vijf maanden oude zoontje William. Haar halfzus Claire Clairmont, een ex van Byron en zwanger van hem, was er ook bij. Ook het voormalige Brits parlementslid Matthew Lewis, bekend van zijn schandaalroman The Monk, logeerde er een tijdje. De spanning die in de villa heerste, is zeker niet alleen een gevolg van het voortdurende onweer.

          Op een zeker moment, tijdens weer een dagenlange periode van onophoudelijke stortregens, waarbij de talloze bliksems zich boven het grote meer alle kanten op vertakten, moet de geletterde groep uit pure verveling overgegaan zijn tot een wedstrijd griezelverhalen vertellen, bij het knetterende haardvuur. Twee van de aldaar ontstane teksten bleken van groot belang voor de ontwikkeling van het griezelverhaal, de gothic novel, de romantiek, de horror in de populaire cultuur. Polidori schreef het verhaal ‘The Vampyre’, een voortzetting van een tekst die Byron begon maar nooit voltooide, en daarmee het eerste echte vampierverhaal, over de adellijke bloedzuiger Lord Ruthven.

          De tweede tekst die daar ontstond, is Frankenstein, or: the Modern Prometheus. Er is een astronoom die aan de hand van de stand van de sterren heeft bepaald dat het in de nacht van 15 op 16 juni, tussen 2 en 3 uur, moet zijn geweest dat Mary een lucide en angstaanjagende droom kreeg, waarin een bleke student experimenteerde met iets dat hij in elkaar had gezet, een gestrekt lichaam en een krachtige machine, waarna er vonken van leven door het lichaam schieten, zoals ze in het voorwoord van de editie van 1831 schrijft.

Matige receptie

De gothic novel-specialist Mario Praz heeft er in zijn standaardwerk Lust, dood en duivel¹ krap anderhalve misogyne sneer voor over. Hij noemt het ‘een van de vele uitingen van de vrouwelijke imitatiezucht. Omdat de literaire traditie althans tot in onze tijd het monopolie van de man is geweest, is het begrijpelijk dat vrouwelijke schrijvers in hun werk op nogal slaafse wijze vanuit een mannelijk standpunt hebben geschreven. (…) Mary Shelley deed niet meer dan passief een paar van die morbide fantasieën weergeven die toen in de lucht hingen.’ Het ressentiment spat van de pagina af.

          Mary Shelley-Godwin had het juiste genenpakket om dit boek te schrijven. Haar moeder, Mary Wollstonecraft, staat bekend als een oerfeministe, en haar vader, James Godwin, was niet alleen politiek filosoof en de aartsvader van het Europese anarchisme, maar ook de auteur van de achtervolgingsroman Things As They Are, or the Adventures of Caleb Williams (1794), een van de eerste psychologische thrillers. De filosofische traktaten, de psychologische spanning, de rol van de vrouw in het verhaal, de achtervolging tot in de barste uithoeken van de aarde: Shelley maakte dankbaar gebruik van wat ze meegekregen had. De begaafde student natuurwetenschappen Victor Frankenstein werkt twee jaar bijna onafgebroken aan zijn project om leven te blazen in dode materie. Hij doet zijn best zijn reus van 2,40 meter fraaie gelaatstrekken te geven, maar du moment dat het wezen zijn waterige ogen opent – ‘als je het ogen kunt noemen’ –, zijn maker ziet en reageert in overeenstemming met hoe een ganzenkuikentje het eerste bewegende object dat hij ziet, als zijn moeder beschouwt –

Zijn kaken sperden zich open, en hij stootte enkele ongearticuleerde geluiden uit, terwijl een grijns zijn wangen deed rimpelen. Misschien zei hij iets, maar ik hoorde het niet; een hand was uitgestrekt, blijkbaar om me tegen te houden, maar ik ontsnapte en rende naar beneden. 

– laat Victor zijn schepping volledig aan zijn lot over, geeft hem geen enkel krediet en door te vluchten ontduikt hij de verantwoordelijkheid om een vader en opvoeder, en zelfs schepper te zijn. Het ‘demonische lijk’ geeft het echter niet zo makkelijk op. Hij merkt dat hij overal angst oproept, dat er niemand is die voorbij zijn uiterlijk kan kijken. Niet geheel onbegrijpelijk, want hij schrikt zelf als een verdraaide Narcissus van zijn eigen spiegelbeeld op het wateroppervlak. Zelfs als hij zich de taal heeft geleerd en contact probeert te leggen om zijn nobele inborst te tonen, zich in te zetten voor de medemens, of op een andere manier een menswaardig leven te leiden, stuit hij keer op keer op redeloze angst en agressie. Er is niemand die hem aan wil horen, want er is niemand die hem aan kan kijken. De enige met wie hij een menselijk contact onderhoudt, is een blinde man. Maar ook dat is van korte duur; diens familie jaagt hem weg zodra ze hem ontdekken.

          Vastbesloten zijn leven niet als opgejaagd wild te leiden gaat het wezen op zoek naar de enige man die hem kan helpen: zijn ‘vader’ Victor Frankenstein. Victor heeft een flinke klap gehad van de gebeurtenissen en herstelt psychisch moeizaam van deze ook voor hem traumatische gebeurtenissen. Het kost het wezen veel overtuigingskracht en een moord op Victors jongste broertje om hem zo ver te krijgen het gesprek aan te gaan. Hij vertelt wat hij al die jaren meegemaakt heeft en eist dat Frankenstein voor hem een vrouw maakt:

Ik was vriendelijk en goed; ellende heeft van mij een monster gemaakt. Maak me gelukkig, en ik zal opnieuw deugdzaam zijn.

Dan heeft hij de wereld niet meer nodig, dan zal hij geen mens meer lastigvallen, maar verdwijnen naar een onherbergzame plaats waar ze door niemand meer gevonden zullen worden. Frankenstein stemt uiteindelijk in, maar geheel in overeenstemming met zijn verraderlijke karakter, verzaakt hij wederom. Hij wil niet nogmaals zo’n monster scheppen en hij is bang dat de twee zich zullen voortplanten. Wanneer hij zijn belofte niet nakomt, neemt het wezen wraak door nu ook Victors echtgenote te vermoorden. De twee mannen jagen elkaar nu vol wraakzucht achterna over de hele wereld, maar als Victor de uitputting nabij is en door een poolreiziger wordt opgepikt, lukt het hem wel om edel en nobel en scherpzinnig over te komen, terwijl het monster nog steeds de kans niet krijgt zich tot iemand te verhouden.

2018

Mary Shelley schreef op haar negentiende een buitengewoon ambitieus boek waarin een wagonlading aan contemporaine spraakmakende thematiek is opgenomen, en dat ook nu nog vol zit met maatschappelijk en filosofisch relevante onderwerpen. Zonder ook maar in de buurt van volledigheid te komen, noteer ik: Prometheus die het vuur van de goden stal, wetenschapsfilosofie/positivisme, vriendschap, trauma/binding, eerzucht/ambitie, noodlot, techno-apocalyps, maakbaarheid, fertiliteit, feminisme en verhoudingen in de maatschappij, xenofobie en technofobie.

          Het boek getuigt van een megalomane inzet van een uiterst belezen debutante, en het draagt daar ook de sporen van, in zijn oeverloze overmoed. Door al die aansprekende thema’s, en door het element van achtervolging en de spanning van de gothic novel, heeft het boek een enorme impact gehad. Iedereen kent deze geleerde en zijn monsterlijke creatuur, al zal het dan meer door het beeld dan door het boek komen². Natuurlijk, het boek kent ook zwakke kanten. Het is te dik, ook binnen de romanwereld zelf ontbreekt het aan vaart, consequentie en geloofwaardigheid en het wemelt van de slordigheden. En alle vertellers hebben dezelfde toon.

          De tweehonderdste verjaardag van de roman is een gelegenheid om de onbevangen debutante Mary Shelley te laten eren door haar literaire achterkleindochters, de hemelbestormers van nu, de belezen jonge vrouwen die aan de haal kunnen gaan met Shelleys thematiek en hun eigen creaturen kunnen scheppen. Het is tijd voor weer een nieuwe Prometheus, een nieuwe dief van het vuur. Voor nieuwe vertellers, fris van toon en begeesterd door de filosofie en het feminisme van vandaag.

          Zij laten Mary Shelley in volle glorie herleven.